Nju-Jork: Artisti Petrit Halilaj, në majë të Muzeut Metropolitan

Artisit shqiptar, Petrit Halilaj, është tani një artist konceptual, skulpturat, vizatimet, instalimet dhe performancat joshëse dhe shpesh fëmijërore tregojnë histori shumë personale për një botë në të cilën krizat e refugjatëve, të pastrehët dhe luftërat janë dukuri të zakonshme. Qëkur puna e tij u shfaq në Bienalen e Berlinit në vitin 2010, Halilaj ka përfaqësuar Kosovën në Bienalen e Venecias dhe ka pasur ekspozita personale në New York, Los Anxhelos, Tate St. Ives në Angli dhe shumë të tjera përreth botës. Këtë muaj ai po instalon një projekt të madh në kopshtin e çatisë së Muzeut Metropolitan të Artit

“Nëpërmjet artit gjithmonë kam gjetur shpëtim”, thotë Petrit Halilaj. “Ishte gjithmonë një rrugëdalje dhe një dritare drejt imagjinatës, ëndrrave dhe tregimeve”.

I lindur në vitin 1986, në atë që ishte Jugosllavi e atëhershme dhe tani është Kosova, Halilaj ishte 13 vjeç kur shtëpia e familjes së tij u dogj deri në themel nga trupat serbe; ai dhe familja e tij – ai ka katër vëllezër e motra më të vegjël – u vendosën më vonë në një kamp refugjatësh. Pikërisht këtu një psikolog italian, Giacomo “Angelo” Poli, u dha fëmijëve letër vizatimi dhe stilolapsa dhe u tha të vizatonin frikën dhe ëndrrat e tyre. 38 vizatimet që Halilaj i punoi si përgjigje – gjysma prej tyre me zogj në peizazhe idilike, gjysma tjetër me shtëpi të djegura, tanke dhe ushtarë serbë me armë dhe thika të përgjakshme nga masakrat që kishin bërë – përfundimisht nxitën një karrierë më elektrizuese dhe humaniste në artin bashkëkohor.

Ansambël skulpturash me prejardhje të ndryshme

Halilaj është tani një artist konceptual, skulpturat, vizatimet, instalimet dhe performancat joshëse dhe shpesh fëmijërore tregojnë histori shumë personale për një botë në të cilën krizat e refugjatëve, të pastrehët dhe luftërat janë dukuri të zakonshme. Qëkur puna e tij u shfaq në Bienalen e Berlinit në vitin 2010, Halilaj ka përfaqësuar Kosovën në Bienalen e Venecias dhe ka pasur ekspozita personale në New York, Los Anxhelos, Tate St. Ives në Angli dhe shumë të tjera përreth botës. Këtë muaj ai po instalon një projekt të madh në kopshtin e çatisë së Muzeut Metropolitan të Artit. Kur lidhemi për bisedë, ai sapo është kthyer në shtëpinë e tij në Berlin pas një jave mësimdhënie në Ecole Nationale Supérieure des Beaux-Arts në Paris. (Ai gjithashtu jeton dhe punon në Prishtinë) dhe në Itali.) Një figurë bionde, i hollë, me hundë të spikatur, ai flet shpejt dhe qesh shpesh.

Halilaj nuk duhet të flasë për projektin e ri para hapjes, por entuziazmi e bën të veprojë ndryshe.

“Edhe nëse nuk mund t’ju them saktësisht se çfarë do të vijë atje”, thotë ai, në anglishten e tij të rrjedhshme, “ajo që po sjell është më shumë kjo ndjenjë e ndërtimit të një harte personale dhe trajektore të jetës, ëndrrave dhe imagjinatës sime. Në fakt vjen nga përvoja ime e dy vjetëve të fundit, duke udhëtuar jo vetëm në Kosovë, por në Shqipëri, Mal të Zi, Slloveni, Kroaci, Bosnjë, Serbi, të gjitha këto vende nga të cilat kisha shumë frikë më parë”. Ai e filloi këtë rrugëtim në Shqipëri, ku kishte qenë kampi i tij i refugjatëve dhe vazhdoi me shumë vizita në shkolla të qyteteve të vogla.

“Mendova se njohja e më shumë njerëzve dhe më shumë vendeve në rajon do të më ndihmonte të shërohesha dhe të shihja një bashkim të mundshëm. Luftërat treguan se sa të parespektuara ishin shumë pakica. Dhe unë mendoj se nëpërmjet kulturës ne mund t’i sjellim njerëzit në një bashkëbisedim të ri”. Ai thotë se po mbledh “një ansambël skulpturash që do të vijnë nga prejardhje shumë të ndryshme për kopshtin e çatisë së Muzeut”. “Do të mbështesin njëra-tjetrin në mënyrë skulpturore, do të përzihen së bashku në llojin e një kori që krijon një këngë të re”.

Ekspozita për të cilën u ftua nga Sheena Wagstaff, drejtuese e artit modern dhe bashkëkohor në Muze deri një vit më parë, hapet më 30 prill dhe do të jetë atje për pjesën më të madhe të vitit.

“Historia që tregon Petriti është gjithmonë historia e tij, por është edhe historia e shoqërisë sonë”, thotë Max Hollein, drejtor i Muzeut. “Ai të jep një përvojë shumë emocionale dhe individuale dhe përmes artit të tij e bën atë diçka me të cilën mund të lidhet një brez i tërë. Dhe kjo e bën atë jashtëzakonisht të fuqishëm”.

“Shtëpia ime është djegur në fillim të vitit 1998…”

I rritur në fshatin e vogël Runik të Kosovës, Halilaj mund të vizatonte para se të fliste. Ai mund të skiconte dy fotografi në të njëjtën kohë duke përdorur të dyja duart dhe mori shumë vëmendje për këtë. Kosova e kishte humbur autonominë e saj në fund të viteve ‘80, kur diktatori serb Slobodan Milosheviq mori kontrollin. Shumica shqiptare në Kosovë, së cilës i përkiste familja Halilaj, u persekutua dhe u detyrua “të jetonte në sisteme paralele, të fshehura dhe të nëndheshme”, kujton ai. Ishte e rrezikshme që Halilaj dhe katër vëllezërit e motrat e tij më të vegjël të luanin në ambiente publike apo edhe të shkonin në shkollë. Familja e tij dhe të gjithë shqiptarët e tjerë etnikë në rajon u detyruan sistematikisht të largoheshin nga vendi.

“Shtëpia ime është djegur në fillim të vitit 1998, pastaj shtëpia e gjyshërve të mi në fillim të vitit 1999. Ata e burgosën babanë tim dhe të gjithë burrat e tjerë në fshatrat përreth dhe më pas na detyruan të ecnim për ditë të tëra derisa arritëm më në fund në Shqipëri. Ne përfunduam në kampet e refugjatëve në Kukës, një nga qytetet e para pasi kalohet kufiri”.

Ishte një mjedis i zymtë dhe i mërzitshëm, por Halilaj “gjeti shumë lumturi” me vëllezërit dhe motrat e tij për shkak të dashurisë dhe imagjinatës krijuese të nënës së tyre. “Nëna ime ka mendjen e një artisti” thotë ai. (Babai i tyre është gjeodezist; nëna e tyre bënte rroba për gratë në makinën e saj të qepjes në shtëpi) Këtu Halilaj takoi Angelon, psikologun italian, i cili e inkurajoi të bënte vizatime. “Mënyra se si ai foli me ne, me të vërtetë ishte në gjendje të na bënte të ndajmë përvojat”, kujton Halilaj kohën “që ishte fillimi i shërimit pas një traume”.

Angelo ishte aty vetëm për dy javë, por kur u largua nga Halilaj i shkroi dhe Angelo, i cili e pa talentin e tij dhe i kishte ruajtur të gjitha vizatimet, i ktheu. Ata kontaktonin për disa vjet. Kur Kofi Annan, sekretari i përgjithshëm i atëhershëm i Kombeve të Bashkuara, vizitoi kampin e refugjatëve, Halilaj ia tregoi atij një vizatim të madh të një fëmije duke parë një masakër. “E bëra për t’i kërkuar atij të ndalonte luftën”, thotë ai. Skena është kapur nga televizioni shqiptar.

Zhvendosja në Milano dhe pulat

Kur mbaroi lufta, Halilaj dhe familja e tij u kthyen në Kosovë dhe luftuan për të rifilluar jetën e tyre. Halilaj shkoi në një shkollë arti në Pejën e afërt, një qytet më i madh, ku ra në dashuri me pikturën, skulpturën dhe historinë e artit. Dëshironte të studionte në Itali dhe për këtë fliste në letrat që i shkruante ende Angelos. Kur Halilaj ishte 17 vjeç, Angelo dhe gruaja e tij e ftuan të vinte të jetonte me ta dhe vajzën e tyre 20-vjeçare. Për katër vjetët e ardhshëm Halilaj ndoqi studimet në Akademinë e Arteve të Bukura “Brera” në Milano dhe qëndroi me Angelon dhe familjen e tij në fundjavë.

Ai u shfaq edhe si homoseksual. “E dija që isha homoseksual” thotë ai, “por nuk mund t’i tregoja askujt në Kosovë. Nuk kam parë kurrë bashkë dy homoseksualë në Kosovë. Por në Milano kishte një komunitet të tërë”. Bota e kulturës bashkëkohore iu hap atij në Itali, jo vetëm arti pamor, por letërsia dhe kinemaja, veçanërisht Pasolini dhe Fellini. Ai shkoi në Torino dhe zbuloi veprat e Alighiero Boetti, Mario Merz dhe Marisa Merz. Ai kujton duke menduar: “Ju mund të përdorni të gjitha këto materiale që vijnë nga realiteti për të shprehur se si e kuptojmë botën. Unë nuk dua të bëj vetëm pikturë. Unë dua të tregoj histori përmes gjithçkaje që keni përreth”.

Në vitin 2010, pasi u diplomua në akademinë “Brera” dhe u transferua në Berlin, Halilaj mori pjesë në Bienalen e Berlinit. Ishte ekspozita e tij debutuese në skenën globale. Kur mësoi se do t’i jepej një buxhet prej rreth 30 mijë  eurosh për kontributin e tij në Bienale, ai kuptoi se mund të përdorte një pjesë të parave për të ndihmuar në ndërtimin e shtëpisë që prindërit e tij ëndërronin ta kishin në Prishtinë, për t’u krijuar kushte fëmijëve të tyre më të vegjël për mundësi më të mira arsimore. Ajo që ai bëri për Bienalen ishte një kopje e përmasave reale, një imazh fantazmë i kornizës së shtëpisë së tyre të humbur prej kohësh. U ekspozua me pula të gjalla që bredhin përreth dhe nëpër të, ashtu siç ishin kthyer në shtëpinë e fëmijërisë së Halilajt, dhe mbante një nga titujt e tij të gjatë poetikë: “Vendet që po kërkoj, i dashuri im, janë vende utopike, ato janë të mërzitshme dhe nuk di si t’i bëj të vërteta”. Shtëpia aktuale në Prishtinë përfundimisht u ndërtua nga prindërit e tij. “Prindërit e mi jetojnë aktualisht në të”, thotë ai, “dhe katër vëllezërit e motrat e mia ishin gjithashtu atje derisa u shpërngulën”. Elena Filipoviq, e cila kuroi një ekspozitë të Halilajt në qendrën e artit bashkëkohor “Wiels” në Bruksel në vitin 2013, e përshkruan ekspozitën e tij në Berlin si “jo art që imiton jetën apo edhe anasjelltas, por jeta reale e shndërruar në një formë arti”.

Pulat kanë luajtur një rol të madh në artin dhe jetën e Halilajt. “Kam folur me pulat si pulë, në gjuhën e tyre, kur isha fëmijë”, thotë ai. Në një ekspozitë grupore në Stamboll në vitin 2008, ai jetoi me pula në një shtëpi që kishte ndërtuar në një kënd lojërash për fëmijë. (Vepra titullohet, “Ato janë me fat që janë pula borgjeze”). Dhe ai filloi serinë e tij të vazhdueshme të vizatimeve të pulave borgjeze—skica me laps të shpendëve. Atij nuk u lejua të sillte pula të gjalla në “Runik”, ekspozitën e tij aktuale në Muzeun Tamayo në Mexico City, ku ai ka riinstaluar shtëpinë e tij fantazmë të Bienales së Berlinit. Në vend të kësaj, ai solli 50 shembuj të zogjve, krijesave dhe kostumeve që kishte bërë gjatë 13 vjetëve të fundit. “Kostumet janë alter ego që tregojnë histori”, shpjegon ai. (Ai i vesh ato dhe performon në hapje – ai ka qenë një korb i bardhë, një pulë, një rakun, një molë, midis formave të tjera të jetës). Si pjesë e ekspozitës ai pikturoi një pulë në përmasa gjigante duke përhapur krahët e saj në fluturim në trupin e një “Boeing 737” të “Aeroméxico”. Avioni u bë ajo që ai e quan “një pulë fluturuese politike”, duke kaluar kufijtë në të gjithë Amerikën pa viza.

 

Arti që u mbijeton stuhive

Në vitin 2011, në “Berghain”, klubi i famshëm i techno në Berlin, artisti Álvaro Urbano vallëzoi me Halilajn dhe i tha: “A je ti pula?”. Ata u takuan përsëri dy muaj më vonë. Menjëherë pas kësaj ata filluan të jetonin së bashku me 12 kanarina pa kafaz. Në vitin 2020 ata u martuan në një festë të gëzueshme në studion dhe shtëpinë e tyre. “Ishte dita më emocionuese dhe më e bukur e jetës sime”, thotë Halilaj.

Nëntë muaj më vonë instalacioni i tyre i përbashkët “Forget Me Not” qe një spektakël me lule gjigante prej pëlhure të varura nga një tavan me kube xhami, u hap në Bibliotekën Kombëtare të Kosovës në Prishtinë. Ishte koha që përkonte me Javën e Krenarisë së Prishtinës. Të gjitha lulet kishin njëfarë lidhjeje me jetën e artistëve, duke përfshirë një kopje të saktë të zambakut që ishte në buqetën e tyre të fejesës.

Halilaj ka qenë në ballë të lëvizjes për të drejtat e homoseksualëve, duke lobuar te kryeministri i Kosovës për të drejtat e komunitetit LGBTQIA+, veçanërisht të drejtën për martesë, në kodin e ri civil që po hartohet. “Ky ligj është jashtëzakonisht i rëndësishëm për të siguruar që e gjithë shoqëria të ketë të njëjtat të drejta”, thotë Halilaj, “dhe të ketë hapësirë që të gjithë të duan dhe të jetojnë”. Një herë në vit Halilaj dhe Urbano udhëtojnë në një vend ku nuk kanë qenë kurrë më parë. Ata i kaluan Krishtlindjet këtë vit në Marok, me tri ditë në shkretëtirë dhe pa telefona, dhe më pas, rrugës për në shtëpi, shkuan në Madrid për festimet e Vitit të Ri me familjen e madhe spanjolle të Urbanos.

Filipoviq, e cila së shpejti do të jetë drejtore e Muzeut të Artit në Bazel, ka qenë dhe mbetet një nga avokatët më intuitivë të Halilajt. “Është e rrallë të gjesh art (dhe një artist) që të jetë njëherësh shumë kritik dhe paturpësisht shpresëdhënës”, thotë ajo. “Ai ruan një çudi fëmijërore për forcat politike që nxisin luftën, që ndajnë etnitë dhe që në fund të fundit ushqehen nga interesat e pushtetit”.

Në kopshtin e çatisë së Muzeut Metropolitan të Artit mund të ketë erëra shumë të forta. Halilaj u argëtua kur gjeti në kontratën e tij me Muzeun një klauzolë që specifikonte se arti duhet të jetë në gjendje t’u mbijetonte uraganeve. “Historitë me të cilat trajtoj në artin tim vijnë nga një histori shumë e vështirë, por normalisht ato shkojnë në një vend të sigurt në një muze. Është qesharake të mendosh se skulpturat e mia duhet t’u mbijetojnë uraganeve në muze. Pra, në mënyrë skulpturore, metaforike, këto vepra që përfaqësojnë prejardhje etnike shumë të ndryshme do të përkulen së bashku, duke mbështetur njëra-tjetrën, për t’i mbijetuar një stuhie”, thotë ai. (Vogue)

 

---