Lea Ypi, fëmijëria, liria dhe Coca cola “kapitaliste”

Bashkëbisedim i albinfo.ch me Lea Ypin, autoren e librit "Frei" (Të lirë)

Lea Ypi, një studiuese e përmasave ndërkombëtare, profesoreshë në Universitetin London School of Economics, është bërë e njohur së fundi edhe si autore e një libri që del jashtë kornizave të profesionit të saj primar. Libri i saj autobiografik “Free”, ose në shqip “Të lirë”, ka zgjuar interesim të madh kudo ku është botuar dhe hedhur në treg.

Javëve të fundit kjo po ndodh edhe në tregun librar të zonës gjermanishtfolëse: në Gjermani, Zvicër etj., ku librin “Frei” e ka botuar shtëpia prestigjioze botuese “Suhrkamp” e Gjermanisë. Kjo shtëpi botuese ka organizuar edhe turneun e prezantimit të librit para publikut lexues në Zvicër. Dy prezantime i janë bërë librit “Frei” javën e kaluar, në Cyrih dhe në Bazel, ku, në të dyja rastet, publikut i është drejtuar edhe autorja Lea Ypi. Albinfo.ch ka qenë e pranishme në të dy promovimet.

Duke përfituar nga ky rast, albinfo.ch ka zhvilluar një intervistë me autoren, ku ajo u përgjigjet interesimeve të publikut lexues (edhe) shqiptar.

Albinfo.ch: Si autore, a mund të na tregoni diçka mbi përmbajtjen  e librit? Për çfarë rrëfen ky libër dhe çka e bën atë të komunikojë me lexues me sfonde të ndryshme, në shoqëri të ndryshme?

Lea Ypi: Është një libër gjysmautobiografik, gjysmëletrar, pjesërisht filozofik për çfarë do të thotë të rritesh në tranzicionin nga Shqipëria komuniste në kapërcimin në liberalizëm.
Disa e kanë quajtur një roman autobiografik formimi në të cilin përmes procesit të pjekjes së personazhit kryesor flitet edhe për tranzicionin e vendit nga një sistem në sistemin tjetër. Pra është një histori pjekjeje në të cilin procesi i kërkimit të lirisë nga një vajzë që është 11 vjeçe në kohën kur bëhet kapërcimi nga komunizëm në liberalizëm, shoqëron ndryshimet që e rrethojnë atë brenda familjes, shoqërisë e më gjerë. Libri ka si temë kryesore çështjen e lirisë dhe faktin që liria na paraqitet herë si iluzion, herë si ideal, duke sjellë drama të thella në jetët e njerëzve dhe shoqërive që e kërkojnë atē. Libri trajton se si liria përjetohet dhe vihet në jetë në sistemet e ndryshme por edhe se si ajo rrezikon të zhgënjehet në këto sisteme.

Arsyeja se pse ky libër arrin të komunikojë me lexues me sfonde të ndryshme dhe nga shoqëri të ndryshme, besoj se ka të bëjë me faktin se tema e librit, është temë e kërkimit të lirisë në një shoqëri ku liria gjithmonë interpretohet në mënyrë ideologjike përmes kategorive që vijnë nga media, politika, apo nga skemat që marrim si të mirëqena e që na përçohen përmes sistemit edukativ. Në njëfarë mënyre libri ka në qendër procesin e kërkimit të lirisë në një shoqëri që është e manipuluar në një formë apo në një tjetër, në sisteme të ndryshme. Mendoj që ajo që e bën aktual për lexuesit është tema e krizës, fakti që personazhi kryesor dhe të gjithë personazhet e librit, kapërcejnë kriza të ndryshme, kriza ekzistenciale të shoqërisë që i rrethon, të identitetit të tyre, dhe kështu me radhë. Për librin është shkruar nga kritikët e ndryshëm se u përshtatet krizave që po kalojmë ne sot si shoqëri. Shtetet e zhvilluara liberale po marrin gjithnjë e më tepër vendime që pezullojnë shumë liri individuale të njohura me ligj në emër të përballjes së krizave që përshkojnë shoqëritë e tyre. Qyetarët çdo ditë zgjohen dhe pyesin veten nëse jetojnë në shoqëri të lira apo jo dhe çfarë do të thotë në fund të fundit të jetosh në një shoqëri të lirë. Kjo është pyetja themelore që shtron libri në lidhje më çështje të ndryshme si ajo e barazisë, identitetit gjinor, konflikteve të lidhura me varfërinë, emigracionin e të tjera si këto. Këto pyetje i shoqërojnë ata që e lexojnë dhe i bën të reflektojnë mbi shoqëritë e ndryshme teksa njihen me dilemat e personazheve. Në fund të fundit dëshira për të jetuar në shoqëri të lira i karakterizon të gjithë njerëzit pavarësisht nga bindjet politike të ndryshme. Libri në një farë mënyre ndihmon për të ndërmjetësuar një dialog të domosdoshëm.

Albinfo.ch: Në këtë kuptim, a mund të themi që liria është utopike?

Lea Ypi: Nuk mendoj se është utopike, nëse me utopi nënkuptojmë pamundësinë për të realizuar diçka. Çfarë është apo nuk është utopike varet nga ajo që kërkojmë prej shoqërive ku jetojmë dhe si e shtrojmë pyetjen. Në qoftë se ti e shtron pyetjen “a jemi të lirë” duke kërkuar një lloj konfirmimi të lirisë në realitetin ku jeton, nëse është realizuar apo jo, ajo sigurisht të duket e pamundur sepse të gjitha shoqëritë që ne kemi parë në njëfarë mënyre na kanë zhgënjyer, ato e kanë premtuar dhe tradhtuar lirinë. Në qoftë se e konceptojmë lirinë si një lloj ideali shoqëror përmes të cilit orientojmë marrëdhëniet tona reciproke e veprimet tona të përditshme, atëherë nuk është utopi sepse është thjesht një horizont drejt të cilit ne përpiqemi që të shkojmë bashkarisht.

Albinfo.ch: Tre prej personazheve të librit: babai, nëna dhe gjyshja, janë bartës të versioneve të ndryshme të lirisë. Cili është versioni i protagonistes?

Lea Ypi: Protagonistja nuk ka, në fakt, versionin e vet. Ky është një libër polifonik në të cilin ka një zëra të shumtë që përçojnë bindje të ndryshme shoqërore dhe politike. Prandaj edhe cilësimi “libër autobiografik” nuk i përshtatet edhe aq mirë sepse në fakt nuk ka në qendër një personazh kryesor që kërkon të bindë lexuesin për versionin e saj të lirisë. Personazhi kryesor është më tepër një dëshmitare që regjistron versionet e lirisë dhe historisë që e rrethon por duke patur një identitet të copëzuar. Dhe kjo është e qëllimshme për t`i lejuar lexuesit të angazhohet në dialog me personazhet e ndryshme dhe të pyesë veten se çfarë është liria. Pra libri mundohet të mos japë çelës leximi – autorja rrëfehet vetëm në përmbyllje të librit, në faqet e Epilogut, por më shumë për të vazhduar debatin sesa për të përkufizuar librin. Në qoftë se libri do të kishte një personazh kryesor me çelësin e vet të leximit të lirisë, atëherë kjo do të manipulonte në njëfarë mënyre lexuesin dhe do t`i reduktonte lirinë e tij të interpretimit të tekstit. Ideja është që duke mos e pasur atë personazh dhe duke krijuar dialog mes personazheve të ndryshme, edhe lexuesi mbetet i lirë që të angazhohet me tekstin sipas botëkuptimit të tij.

Albinfo.ch: Duke pasur parasysh profilin tuaj akademik, përse keni vendosur t`i qaseni kësaj teme si shkrimtare e jo si akademike?

Lea Ypi: Kjo ka ardhur gjatë procesit të shkrimit. Jam përpjekur që të shkruaj një libër për një publik të gjerë duke u munduar ta lë pas profilin akademik dhe të përqendrohem në elementet më letrarë të rrëfimit. Nuk ka qenë e lehtë por kjo ka sjellë natyrshëm në ndryshimin e stilit por edhe të qëllimit në libër, ku jam munduar të eliminoj funksionin pedagogjik të filozofisë ose më mirë ta ripërkufizoj atë. Në shkrimet akademike toni është disi më hierarkik pasi autori vendoset në një perspektivë që i shpërndan njohuritë ‘nga lart poshtë’, duke u përpjekur t’i bindë lexuesit për vërtetësinë e teorive të caktuara. Duke iu qasur librit si një vepër letrare, jam munduar t’i lë konceptet filozofike të dalin natyrshëm përmes personazheve dhe rrëfimit pa ua imponuar ato lexuesve si dikush që ka profil akademik. Perspektiva e fëmijës në qendër të librit ka qenë veçanërisht e vlefshme në këtë drejtim.

 

Albinfo.ch: Cila diplomaci del të jetë me e dobishme për shqiptarët në përgjithësi, ajo politike apo kulturore?

Lea Ypi: Secila ka funksionin e saj të veçantë. Nuk besoj se ka ndonjë qasje që ka epërsi. Mendoj se një mision i rëndësishëm i përçimit të një kulture përmes artit apo letërsisë ose muzikës është të thyesh stereotipet që mbizotërojnë rreth asaj kulture. Roli i shkrimtarit, artistit apo muzikantit në këtë rast është shumë i rëndësishëm sepse i mundëson një publiku me njohuri sipërfaqësore rreth një shoqërie t’i lërë mënjanë thjeshtëzimet kulturore dhe të të kuptojë që realiteti është shumë më i ndërlikuar. Sa më mirë të njihet një kulturë aq më e përshtatshme është edhe qasja politike apo diplomatike kur merren vendime me pasoja të rëndësishme për të, sidomos nga aktorë të jashtëm. Pra të dyja, si diplomacia politike ashtu edhe ajo kulturore, kanë rëndësinë e tyre dhe ka një lloj ndarje pune në mënyrën se si secila prej tyre e përfshin publikun. Duke u angazhuar me kulturën, qasja politike merr më tepër nuanca, ndërkohë që kultura dhe arti luajnë një rol të rëndësishëm në ndërgjegjësimin kritik të publikut ndaj politikës.

Albinfo.ch: Kush është Lea Ypi jashtë kontekstit akademik dhe shkrimtar?

Lea Ypi: Besoj se është pak e vështirë t`i ndash këto, sepse nuk e jetoj jetën si territor të ndarë në zona kufitare. Të gjitha janë pjesë e identitetit, si pjesa intelektuale, ajo e lexuesit, apo shkrimtarit, si pjesa e një njeriu të angazhuar politikisht, pavarësisht se jo drejtpërdrejt, në debate politike që synojnë të rrisin ndërgjegjësimin kritik. Ndërkohë jam edhe shumë e zënë në sferën private pasi kam tre fëmijë të vegjël, çka e bën kohën si brenda ashtu edhe jashtë shtëpisë shumë të ngjeshur dhe ndërtimin e ekuilibrave mes këtyre dimensioneve ndonjëherë të vështirë. Për mua veprimtaria në familje, shoqëria, politika, arti, janë të gjitha të ndërthurura, kur diçka nuk shkon në njërën sferë, pasojat ndjehen gjithkund.

Albinfo.ch: Ku mund të gjendet libri shqip dhe gjermanisht?

Lea Ypi: Versioni gjermanisht në të gjitha libraritë. Versioni shqip besoj se mund të porositet online nga Shqipëria përmes librarive që ofrojnë këtë shërbim.

Albinfo.ch: Do të thotë ka edhe version elektronik?

Lea Ypi: Në shqip më duket se nuk ka version elektronik por mund të porositet. Anglisht mund të gjendet edhe në Amazon.

 

Sikleti me mbiemrin Ypi, Coca Cola “kapitaliste” dhe portreti i diktatorit

“Raportet” e saj si fëmijë me diktaturën, me figurën e Enver Hoxhës, me konceptin e lirisë, si e kuptonte ajo si fëmijë dhe në fund, me vitin 1990 kur u përmbys gjithçka që ajo kishte njohur deri atëherë, ishin pikat në të cilat Lea Ypi është ndalur gjatë promovimit të librit të saj, në Literaturhaus, Cyrih.

“Në ballë të dhomës së ditës ne nuk kishim portretin e Enver Hoxhës, siç ishte `normale` të mbahej në atë kohë”, kujton autorja. Dhe, sa herë që ajo ka pyetur prindërit për këtë mungesë, ata i janë përgjigjur se po prisnin një “fotografi më të mirë” të Hoxhës për ta vendosur aty, shkruan albinfo.ch. Në rrethanat e njohura të diktaturës në Shqipëri, sigurisht që nuk guxonin të thoshin ndryshe. Këtë, autorja e ka kuptuar vetëm pas vitit 1990, kur mori fund diktatura.

Ypi, në bashkëbisedimin në Cyrih, duke shpalosur situatat që nga perspektiva e sotme duken absurde ka kujtuar edhe “mitin” e kanoçes së Coca Colës në Shqipërinë e para vitit `90 dhe mungesën e plotë të kësaj pijeje “kapitaliste” në Shqipëri.

Duke folur për prindërit ajo kujton edhe sikletin që kishte si fëmijë kur i kujtonin se emri dhe mbiemri i babait të saj ishte “rastësisht” identik me atë të Xhafer Ypit. Ky i fundit njihej si ministër nga koha e Zogut dhe pastaj edhe e pushtimit italian, pra, gjithsesi një tip “reaksionar”. Vetëm pas vitit 1990 Lea kupton se emri i babait nuk ishte i rastësishëm por Xhafer Ypi ishte gjyshi i tij dhe stërgjyshi i saj.

Teksti dhe fotot: Rromir Imami

---