NZZ: “Kadare, tregimtari epokal që skaliti Shqipërinë në letërsinë botërore”

Karl-Markus Gauss: "Ismail Kadare ishte padyshim një tregimtar epokal, i cili skaliti në letërsinë botërore atdheun e tij të mallkuar dhe të dashur, Shqipërinë"

“Me një fuqi tregimtare të lë pa frymë, Ismail Kadare ekspozoi çmendurinë e diktaturës staliniste. Sidoqoftë, ai u ngatërrua në të”. Kështu e fillon tekstin e tij për Kadarenë, me rastin e vdekjes së tij, shkrimtari austriak dhe njohësi i mirë i Shqipërisë, Karl-Markus Gauss, në gazetën prestigjoze zvicerane NZZ.

albinfo.ch sjell, me pak shkurtime, në shqip, këtë artikull mjaft interesant dhe kompleks mbi Kadarenë.

“Edhe pse iu mohua çmimi Nobel në Letërsi, shkrimtari shqiptar ishte një legjendë e gjallë. Me realizmin e tij magjik, ai mundi të kuptonte thellësitë e tmerrshme të historisë shqiptare si askush tjetër.

Ismail Kadare, i lindur në Gjirokastër në Shqipërinë e Jugut në vitin 1936, ishte një nga tregimtarët më të mëdhenj evropianë të kohës sonë. Adhurues të panumërt anembanë botës shpresonin se ai do të merrte akoma çmimin Nobel për realizmin e tij magjik të “varietetit skipetarian”, transmeton albinfo.ch gazetën NZZ.

Legjenda, mite, veprimi i mrekullive në jetën e përditshme dhe incidente të errëta, personazhe të çuditshëm, realizëm i ashpër, vëzhgime të sakta, Kadareja i ka bashkuar të gjitha këto në romanet e tij dhe i ka bashkuar në një mënyrë narrative të sigurt. Pse iu refuzua ky çmim i vetëm atij, shkrimtarit që u dekorua me shumë çmime kombëtare dhe ndërkombëtare – dhe fjala “refuzim” është këtu me vend duke pasur parasysh morinë e romaneve madhështore që shkroi.

Haraçi i paguar pushtetit

Kjo sigurisht ka të bëjë me faktin se ai jetoi, botoi, promovoi, nderoi, madje u bë “poeti shtetëror” në një vend në të cilin, deri në vjeshtën e vitit 1991, jeta publike dhe private rregullohej nga një totalitarizëm i çmendur: Sundimi stalinist i Enver Hoxhës. Dhe kushdo që donte të mbijetonte, të botonte dhe të lexohej si autor në këtë sistem, jo ​​vetëm që duhej të bënte kompromise të vogla, por edhe – nga frika, llogaritja ose bindja e justifikuar – t’i “paguante” shumë haraç pushtetit.

Për disa, Kadare ishte dhe konsiderohet si i preferuari i Enver Hoxhës, i cili, ashtu si ai, vinte nga Gjirokastra dhe vendlindja e të cilit ishte vetëm disa rrugë larg nga e tija, përcjell albinfo.ch. Të tjerë, megjithatë, vlerësuan tek ai fuqinë artistike të tregimtarit dhe guximin e tij për të kundërshtuar sundimin e osmanëve në romanet historike të mbërthyera në atë mënyrë që t’i jepte regjimit stalinist një gjykim letrar kundër këtij sfondi historik.

Shumë prej veprave të tij narrative e kanë temën e tyre historike në epokën kur Shqipëria ishte një provincë osmane e nënshtruar, por asnjëherë e paqësuar plotësisht. Burokracia e çuditshme e osmanëve, despotizmi i kudondodhur, sistemi i gjerë i spiunazhit, misteri i pushtetit shpërblyes dhe ndëshkues – në gjithçka që fajëson sundimin osman, Kadare ka shqyrtuar vetë natyrën e pushtetit dhe, në një mënyrë herë më shumë e herë më pak të koduar ai ka kritikuar në këtë mënyrë stalinizmin shqiptar. Megjithatë, nuk ka një zhvillim të qartë në kronologjinë e romaneve të tij për sa i përket qëndrimit të tij ndaj regjimit.

Në romanin “Pallati i ëndrrave” ai ndërton një shtet me mbikëqyrje gjithëpërfshirëse që mbledh ëndrrat e shtetasve të tij. Edhe pse fabula e romanit me frymë kafkiane është vendosur në të kaluarën osmane, ai flet pa dyshim për të tashmen.

Por ky roman mahnitës është i kornizuar nga dy epe patriotike, romanet “Dimri i madh” (1977) dhe “Koncert në fund të dimrit” (1988); Në këto dy tablo kolosale, Kadare lavdëron vendimin e komunistëve shqiptarë për të zgjedhur izolimin politik global në vend që të vazhdonin të qendronin nën patronatin e partive simotra të Bashkimit Sovjetik dhe Kinës: që të dyja kishin tradhtuar mësimet e Stalinit.

Kadareja ka lavdëruar shpesh krenarinë e shqiptarëve, aftësinë për të përballuar vuajtjet, të një populli të vogël, të rrezikuar me zhdukje disa herë në historinë e tij, që u rezistoi presioneve dhe tundimeve të asimilimit dhe mundi të ruante identitetin e tij gjuhësor e kulturor, transmeton albinfo.ch. Ai i vlerësoi shqiptarët si “më rebelët nga të gjitha kombet” dhe në romanin e tij “Kamarja e turpit” kishte shkruar: “Fryma e rebelimit ishte po aq gjithëpërfshirëse dhe e pandryshueshme sa klima e vendit”.

Krenaria shqiptare

Ndoshta nuk lidhet më pak me pikëpamjet e tij politike sesa me shqetësimet e tij patriotike fakti që ai vazhdimisht bëri që tiparet e Skënderbeut, babait mitik të kombit, të shkëlqejnë në imazhin e Enver Hoxhës. Për të, lideri bizar që imponoi vdekjen e mijëra shqiptarëve, duke përfshirë shumë nga shokët e tij të hershëm, ishte padyshim personaliteti unik, vitet e sundimit të të cilit e bënë Shqipërinë në një komb, ekzistencën e të cilit askush nuk mund ta dyshonte më, dhe në një shtet që askush nuk guxonte t`ia vinte në dyshim sovranitetin në të ardhmen.

I sigurt dhe autokritik në të njëjtën kohë, Ismail Kadare ka thënë dikur, duke vëzhguar veprën e tij të gjerë: “Romanet e mia më të mira janë shkruar në kulmin e diktaturës komuniste”.

Në fakt, ai ka krijuar vepra në vitet 1960 dhe 1970 që do të mbeten të vlefshme. Me romanin “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, romani për një ekspeditë të tmerrshme në “botën e të vdekurve”, ai u bë i famshëm në botë. Fillimisht u botua në vitin 1963, kur autori i tij ishte vetëm 27 vjeç, në frëngjisht në 1970, në gjermanisht në 1973 dhe u bë film me Marcello Mastroiannin dhe Michel Piccolin në rolet kryesore.

Në këtë prelud të një vepre të larmishme artistike, gjithçka që përcakton artin e lartë narrativ të Kadaresë është tashmë aty. Kufiri midis ëndrrave, maktheve dhe realitetit, midis magjisë dhe realitetit është shfuqizuar, jo vetëm që të vdekurit janë vazhdimisht të pranishëm në historitë që njerëzit tregojnë për ta ndër breza, por ndonjëherë ata lëvizin nëpër të tashmen si fantazma. Familjet jetojnë së bashku me paraardhësit e tyre të vdekur prej kohësh në një bashkësi të frikshme, të pazgjidhshme, urrejtja midis klaneve në konflikt nuk dobësohet me kalimin e shekujve.

Një nga romanet më të bukura të autorit është “Kronikë në gur”, i botuar në vitin 1971. Romani është përkthyer në gjermanisht nga Joachim Röhm, tek i cili Kadare pati fatin të gjente një përkthyes që njihte mirë vendin, fliste rrjedhshëm gjuhën shqipe dhe që gjithashtu ishte besnik. Romani tregon në mënyrë bindëse se autori nuk i imponon magjinë realitetit si metodë e veçantë letrare, por mrekullinë e gjen në vetë realitetin, sepse për të magjia është pjesë e përditshmërisë së njerëzve.

Ngjarjet mizore, ndryshimi i pushtimit të një qyteti gjatë Luftës së Dytë Botërore, shihen dhe interpretohen vazhdimisht nga këndvështrimi i një fëmije. Ai i keqkupton disa nga lidhjet në botën e të rriturve, por i përjeton të tjerat më intensivisht nga përvojat dhe përvojat e tij një roman tronditës dhe emocionues, dhe libri magjik poetik i një fëmijërie rritet nga kronika e shtypjes dhe dhunës.

Problemi me disidencën

Pas rënies së sistemit stalinist, Kadareja u përpoq të vetëquhej disidenti më i lartë, armiku më i rrezikshëm i Enver Hoxhës, me reportazhin kurioz “Pranvera Shqiptare” në vitin 1992, ndonëse për kultin e personalitetit të tij ai kontribuoi shumë. Përpjekja për të shartuar në mënyrë retroaktive një tendencë antikomuniste në librat e tij të shkruar në epokën e stalinizmit dhe për të rishkruar pasazhe të diskutueshme në botimet e reja duket disi e sikletshme.

Nga ana tjetër, disa nga romanet që autori i ka shkruar në tre dekadat e fundit janë po ashtu madhështor – si “Pasardhësi” i vitit 2006 ose “E penguara” i vitit 2009. Vepra e parë mjeshtërore pas shembjes së të vjetrës është romani “Spiritus” i botuar në vitin 1996. AI është një studim mbi fuqinë dhe çmimit të nënshtrimit, i thellë, i frikshëm dhe shumë komik në të njëjtën kohë.

Një grup ndërkombëtar studiuesish po udhëton në vendin postkomunist për të hedhur dritë mbi ngjarjet që zbulojnë tmerrin e plotë të një sistemi totalitar vetë-gllabërues. Despotizmi specifik i Shqipërisë jo vetëm që ka detyruar shumë viktima të bëhen vetë autorë, por anasjelltas ka dëmtuar apo edhe shkatërruar jetën e atyre që u përpoqën të afirmoheshin si përfitues të sistemit.

I pajisur me një sërë funksionesh të larta, Kadaresë, edhe në kulmin e reputacionit të tij, i duhej të frikësohej se ai vetë mund të përfundonte në makinën e pandërprerë të persekutimit. Ai gjithashtu u spiunua dhe dosja e tij me Sigurimin është një nga më të gjerat që ka krijuar shërbimi sekret i ngjashëm me oktapodin; Atij iu desh të ushtronte herë pas here edhe autokritikën, madje ai, autori i preferuar i despotit, u dëbua nga Tirana në vitin 1975 dhe u dërgua të punonte në fshat për një kohë të shkurtër.

Më vonë, edhe pse prej kohësh jetonte kryesisht në Paris, ai u përpoq fuqishëm të ndikonte edhe në zhvillimet politike të Shqipërisë.

Kundër tendencave të neootomanizmit

Ai vazhdoi deri në fund një luftë që e kishte bërë në romanet e tij të parë. Ashtu siç dikur e kishte hedhur poshtë sundimin e osmanëve mbi fiset dhe rajonet shqiptare si të prapambetur dhe despotik, ai më vonë kritikoi ashpër përpjekjen e Turqisë për të falsifikuar sundimin osman mbi Ballkanin duke e përshkruar atë si një epokë të artë.

Ai paralajmëronte me pasion se Rexhep Tajip Erdogan po planifikonte ta degradonte Shqipërinë në një provincë të një perandorie neo-otomane nëpërmjet fondacioneve të pasura kulturore dhe fetare, xhamive dhe shkollave të tij. Ai i kritikonte politikat perandorake dhe islamike të Turqisë si “agresion kulturor” dhe në gjuhën biologjike që ai përdorte ndonjëherë në polemika, ai madje i shihte ato si kërcënuese për “ADN-në e popullit shqiptar”.

Përfshirja e këtij artisti të rëndësishëm në aparatin e pushtetit totalitar mund të fajësohet edhe përtej vdekjes së tij, nga ata që me vetëbesim drejtojnë gishtin drejt të gjithëve që në atë kohë duhej të jetonin – dhe donin të shkruanin – në kushte shumë më të vështira e të rrezikshme. Ismail Kadare ishte padyshim një tregimtar epokal, i cili skaliti në letërsinë botërore atdheun e tij të mallkuar dhe të dashur, Shqipërinë, që ishte terra incognita për ne.

---